Variabilichromis moorii

Variabilichromis moorii – szczelinowiec inny niż wszystkie

Maja Prusińska

Nasze Akwarium nr 57  Czerwiec’ 2004

 

Tytułowy bohater niniejszego artykułu budzi w świecie naukowym szereg kontrowersji i z całą pewnością nie jest rybą tuzinkową. Nie można powiedzieć, by był to gatunek w Polsce popularny. W sprzedaży zarówno sklepowej, jak i wysyłkowej, pojawia się niezwykle rzadko, ustępując miejsca innym, bardziej kolorowym szczelinowcom.

 

Z całą pewnością gatunek, którym dzisiaj się zajmiemy, zasługuje na uwagę akwarystów. Ten z pozoru nieciekawy szczelinowiec stanowi dla naukowców swego rodzaju zagadkę, która jak na razie pozostała bez rozwiązania. Variabilichromis moorii jest szczelinowcem szczególnym pod wieloma względami. Najczęściej podkreślaną w literaturze jego cechą jest sposób odżywiania się – uważany jest za jedynego ściśle roślinożernego szczelinowca z jeziora Tanganika. Z powodu takich właśnie upodobań pokarmowych bywa polecany, obok ryb z grupy Eretmodini, jako uzupełnienie i urozmaicenie zbiorników z „Tanganiką roślinożerną”, a więc głównie z trofeusami. Inną wartą uwagi cechą omawianego gatunku jest zmienność ubarwienia, nieczęsto spotykana wśród tanganickich szczelinowców. Variabilichromis moorii raz jest żółty, innym razem smoliście czarny albo w pionowe pasy. Z całą pewnością gatunek ten jest inny niż wszystkie….

 

1. Nazwa

Wszyscy akwaryści zainteresowani historią prac badawczych związanych z jeziorem Tanganika z pewnością słyszeć musieli o dwóch słynnych ekspedycjach Moore’a: pierwszej w latach 1895-96 i drugiej w latach 1899-1900. W tym okresie zgromadził on potężny zbiór ryb odłowionych między innymi z Tanganiki. Ogromnego trudu opisania złowionych wówczas ryb podjął się Boulenger. Wynikiem jego prac było opisanie wielu nowych gatunków, np. Eretmodus cyanostictus oraz Tropheus moorii, a także tego, który jest bohaterem bieżącego artykułu.

Boulenger opisał go w roku 1899 pod nazwą Lamprologus moorii. Drugi człon nazwy upamiętnia Moore’a, pierwszy zalicza tytułową pielęgnicę do wielkiego rodzaju Lamprologus, wskazując na bliskie jej pokrewieństwo z innymi szczelinowcami oraz muszlowcami. W 1985 roku Collombe i Allgayer powołali do życia oddzielny rodzajVariabilichromis, opierając się między innymi na różnicach w budowie niektórych kości czaszki. Max Poll w 1986 roku na powrót włączył tytułowy gatunek do rodzaju Neolamprologus, jednak na skutek najnowszej rewizji przeprowadzonej przez Stiassny od roku 1997 obowiązująca jest nazwa Variabilichromis moorii. Zresztą już w 1993 roku Sturmbauer, Verheyen i Mayer podawali, że Variabilichromis moorii na tyle różni się pod względem genetycznym, iż powinien być wyodrębniony z rodzaju Neolamprologus. Podobne wnioski, tyle że już na podstawie badań anatomicznych (a dokładniej badań kośćca) wysnuła ze swoich badań Melanie Stiassny i w związku z tym dziś prawidłowa nazwa brzmi Variabilichromis moorii, a rodzaj ten uważany jest za „starszą siostrę” pozostałych Lamprologini. Problemem szczególnej budowy czaszki Variabilichromis moorii zajęli się także badacze japońscy i podobnie jak wcześniej Stiassny przedstawili opinię, jakoby gatunek ten wykazywał bardzo pierwotną, niespotykaną u pozostałych Lamprologini budowę.

Pierwszy człon nazwy – Variabilichromis – wiązać się może ze zmiennym u tego gatunku ubarwieniem (z łac. varius – ‚różny’), o tej szczególnej cesze naszego szczelinowca będę pisać dokładniej w dalszej części artykułu.

W handlu akwarystycznym Variabilichromis moorii nie ma w Polsce specjalnej nazwy, jednak w krajach zachodnich często nazywany bywa Moore’s Lamprologus lub po prostu Black Moorii. Proponuję stosować zatem nazwę będącą tłumaczeniem angielskiej nazwy handlowej, czyli po prostu szczelinowiec Moore’a.

 

2. Miejsce występowania i siedlisko

W literaturze najczęściej spotyka się stwierdzenia, że szczelinowiec Moore’a zamieszkuje południową część jeziora Tanganika i występuje w zbiorniku endemicznie. Spotykany jest na południe od Tembwe (Zair) i po drugiej stronie jeziora na południe od M’tossi (Tanzania). Pierwszy okaz złowiony został w pobliżu wioski nazywającej się Kinyamkolo – obecnie nazywanej Mpulungu.

Variabilichromis moorii najczęściej spotykany jest w strefie brzegu skalistego już od głębokości jednego metra, szczególnie lubi też przebywać w pobliżu wielkich głazów leżących na piaszczystym dnie. Licznie zamieszkiwane przez omawiany gatunek są także złomowiska skalne, oferujące wielką ilość kryjówek i miejsc dobrych do odbycia tarła oraz stosunkowo dużo pokarmu. Ryba ta rzadko zapuszcza się w rejony wód jeziora głębsze niż 10 m, nie spotyka się jej także w strefach typowo piaszczystych ani w strefach bogatych w osady denne lub gęsto zarośniętych roślinnością naczyniową.

 

3. Wygląd

Wszelkie znane mi źródła podają, że w warunkach naturalnych Variabilichromis moorii dorasta do 11 cm długości całkowitej (tzn. mierzonej od czubka pyska do końca ogona). Tymczasem w moim akwarium ryby tego gatunku przekroczyły „literaturowy” rozmiar maksymalny już w drugim roku życia, więc bardzo prawdopodobne jest, że będą rosły jeszcze przez wiele lat, choć oczywiście wolniej niż początkowo (obecnie mają około 3 lat i 12-13 cm). Tak duża rozbieżność w wielkości wynikać może z pierwotnie błędnie podanych wymiarów „literaturowych” przepisywanych później przez kolejnych autorów. Przypuszczać można, że do opisu gatunku użyto osobników młodocianych, które z racji jasnego ubarwienia były łatwiejsze do złapania. Innym, nie mniej prawdopodobnym powodem „wybujałości” moich Variabilichromis moorii jest regularne podawanie im zbyt dużej ilości białka w pokarmie i zbyt częste oraz obfite jego porcje w stosunku do naturalnych warunków, do jakich gatunek jest przystosowany. Być może moje szczelinowce na skutek „nadmiernej opieki” są po prostu przerośnięte, tak jak bywa to w przypadku wielu gatunków pyszczaków roślinożernych (np. niektóre Mbuna z Malawi) – ryby rosną w akwarium znacznie powyżej rozmiarów, do jakich dorastają ich dziko żyjący współplemieńcy.

Ubarwienie Variabilichromis moorii zmienia się w zależności od wieku i kondycji ryb. Najmłodsze larwy są przezroczyste, powoli zaczynają nabierać żółtawej barwy wraz z przejściem w stadium juwenilne. Dojrzałość płciowa objawia się ostateczną już zmianą koloru ciała – dorosłe osobniki są smoliście czarne, ozdobione przepiękną niebieskawą obwódką na zewnętrznych częściach płetw nieparzystych. Dodatkowo ryby przybierają specyficzną szatę podczas snu – gdy nagle zapali się światło w akwarium w czasie nocnego odpoczynku ryb, zobaczymy ciemne pasy na szarawym tle. Ryby zdominowane lub w złej kondycji tracą swą czerń i stają się jakby „wyprane” – szarawo-brązowawe. Zatem zmiany ubarwienia u tego gatunku nie są w żaden sposób związane z miejscem pochodzenia danej populacji, co stoi w sprzeczności z niektórymi doniesieniami. Najprawdopodobniej odławiano po prostu ryby w różnym wieku, a co za tym idzie – inaczej ubarwione, i wywnioskowano, że istnieją populacje tego gatunku różniące się kolorem. Wniosek taki byłby prawdą w przypadku ogromnej większości innych gatunków pielęgnic tanganickich, ale akurat w przypadkuVariabilichromis moorii nie jest, moim zdaniem, prawidłowy.

Kształtem szczelinowce te przypominają nieco Neolamprologus mustax, są jednak od niego szczuplejsze i bardziej wygrzbiecone.

 

4. Odżywianie i rozmnażanie

Badania prowadzone przez naukowców japońskich wykazały, że szczelinowiec Moore’a jest jedynym znanym szczelinowcem typowo roślinożernym. Jego przewód pokarmowy, podobnie jak u pyszczaków z rodzajuTropheus, jest ponad dwa razy dłuższy niż długość całkowita ryby. Ponadto badanie zawartości przewodu pokarmowego wykazało, że w treści pokarmowej przeważały drobne glony porastające skały wraz z małymi bezkręgowcami w nich żyjącymi (peryfiton). Również uzębienie gardłowe występujące u tego gatunku szczelinowca przypomina struktury spotykane u pielęgnic typowo peryfitonożernych. Zanim opublikowano wyniki owych badań powszechnie sądzono, że szczelinowiec Moore’a odżywia się bezkręgowcami wygrzebywanymi właśnie z warstwy glonów porastającej skały i taka opinia bywa jeszcze niekiedy powielana np. na stronach internetowych…

Wszyscy badacze zgodnie podkreślają, że Variabilichromis moorii jest rybą typowo monogamiczną – dokładnie takie same są wyniki obserwacji ryb żyjących w moich akwariach. Szczelinowce Moore’a tworzą dość trwałe pary, które nie „rozchodzą się” po odchowaniu potomstwa, lecz pozostają razem może nawet na całe życie. Nie jest to zjawisko specjalnie dziwne – u szczelinowców i w ogóle w grupie Lamprologini taki właśnie model jest przecież dość często spotykany (przykładem niech będzie Neolamprologus brevis lubChalinochromis brichardi). Niezwykłą cechą szczelinowca Moore’a jest „odwrócony” dymorfizm płciowy – u tego gatunku samice są zdecydowanie większe niż samce i także znacznie bardziej od nich agresywne.

Samo rozmnażanie przebiega w sposób typowy – para ryb obiera sobie na tarło miejsce, którym jest najczęściej pionowa powierzchnia w szczelinie skalnej. Po tarle oboje rodzice pilnują potomstwa, które jest wyjątkowo drobne i liczne (do 500 sztuk w jednym miocie).

 

5. Szczelinowiec Moore’a w akwarium

W akwarium ryby zachowują się bardzo agresywnie i to nie tylko wobec przedstawicieli swojego gatunku, ale też innych. Ich silny terytorializm nie pozwala tolerować na swoich włościach jakichkolwiek innych ryb, dlatego polecić wypada trzymanie szczelinowców Moore’a raczej w akwariach o pojemności znacznie przekraczającej 200 l i z dużą ilością kryjówek, bo pamiętajmy, że są to ryby nie tylko agresywne, ale i niemałe. Samica zdecydowanie dominuje nad samcem – zarówno rozmiarami, jak i temperamentem. Rozróżnienie płci u tego gatunku szczelinowca możliwe jest po osiągnięciu przez ryby 4-5 cm długości, kiedy to u samców zaczyna pojawiać się wyraźne zaostrzone i skierowane skośnie do tyłu pokładełko, podczas gdy u samic nie zauważymy w tym miejscu niemal żadnej wypukłości. W tym też okresie samice zaczynają przewyższać samce wzrostem i taka tendencja już się utrzymuje do końca życia ryb.

Tarło przebiega w sposób podobny jak np. u księżniczek – tzn. ikra jest przyklejana do pionowej powierzchni skały przez samicę, następnie zapładniana przez samca. Ikra jest biaława, zwykle składana w dużej ilości (kilkaset sztuk). Wyklucie następuje 3 dnia, a pierwsze próby pobierania pokarmu po następnych 3-4 dniach (temperatura 26°C). Pod opieką rodziców maluchy są przez okres około 3-4 tygodni, jednak jeśli zależy nam na narybku, to lepiej go usunąć, gdy tylko rozpocznie żerowanie, co poznamy po charakterystycznych „podskokach” maluchów do drobin pokarmu unoszących się w toni wodnej, gdyż rodzice przystąpią do zjadania go natychmiast po zakończeniu opieki. Pierwszym pokarmem maluchów może być wykluty solowiec, jeśli to możliwe, warto starać się o jak najmniejszego (są różne wielkości larw solowca w zależności od miejsca pochodzenia). Rozmnożenie tego gatunku nie jest trudne i w szybkim czasie można uzyskać istną klęskę urodzaju, o ile uda się doprowadzić do dobrania się zgodnej pary hodowlanej.

Przy trzymaniu tego gatunku szczelinowca konieczne jest zapewnienie kryjówek dla samca, gdyż w okresach między jednym tarłem a drugim może zostać przez samicę nieco poturbowany.

Nie polecam łączenia tego gatunku z trofeusami. Wprawdzie ma zbliżone zapotrzebowania pokarmowe, ale bardzo chętnie poluje i zjada młode trofeusy, że nie wspomnę już o młodych Eretmodini.’

 

 

Bibliografia:

Boulenger G.A., 1898. Report on the fishes recently obtained by Mr. J. E. S. Moore in Lake Tanganyika. Proc. Zool. Soc. Lond. 494-497.

Colombé J. & Allgayer R., 1985. Description de Variabilichromis, Neolamprologus et Paleolamprologusgenres nouveaux du Lac Tanganyika, avec redescription des genres Lamprologus Schilthuis, 1891 etLepidiolamprologus Pellegrin, 1904. Rev. Fr. Cichlido. 49: 9-28

Kohda M., Yanagisawa Y., Sato T., Nakaya K., Niimura Y., Matsumoto K. & Ochi H., 1996. Geographical colour variation in cichlid fishes at the southern end of Lake Tanganyika. Environ. Biol. Fish. 45: 237-248.

Stiassny M.L.J., 1997. A phylogenetic overview of the lamprologine cichlids of Africa (Teleostei, Cichlidae): a morphological perspective. S. Afr. J. Sci. 93: 513-523.

Sturmbauer C., Verheyen E. & Meyer A., 1993. Mitochondrial phylogeny of the Lamprologini, the major substrate spawning lineage of cichlid fishes from Lake Tanganyika in Eastern Africa. Molec. Biol. Evol. 11: 691-703.

Takahashi T., 2003. Comparative osteology of the infraorbitals in cichlid fishes from Lake Tanganyika. Spec. Div. 8: 1-26.

Yamaoka K., 1997. Trophic ecomorphology of Tanganyikan cichlids. W: Fish communities in Lake Tanganyika.Kawanabe H., Hori M., Nagoshi M. (red.). Kyoto Univ. Press, Kyoto, s. 25-26.